Zaburzenia mowy u dzieci
I. Istota zaburzenia rozwoju
Proces rozwoju rozpoczyna się od chwili urodzenia się dziecka i przechodzi przez kolejne stadia rozwojowe, w których dziecko prezentuje określony poziom sprawności psychomotorycznych. Zaburzenia rozwoju to wszelkie niekorzystne odchylenia zarówno w budowie organizmu, jak i w sposobie jego funkcjonowania, niezależnie od stopnia, zakresu oraz przyczyn, które je wywołały. Ponieważ mowa jest jedną z funkcji psychomotorycznych, zaburzenia rozwoju mowy muszą być rozpatrywane na tle ich ogólnego rozwoju. W związku z tym, że u każdego dziecka tempo i rytm rozwoju noszą cechy indywidualne, nie wszystkie odchylenia od normy należy traktować jako zaburzenia. Normą rozwoju nazywa się te osiągnięcia w zakresie poszczególnych funkcji, które stwierdza się u większości dzieci w danym wieku. Gdy obserwuje się niewielkie odchylenia od normy rozwoju, to mówi się jedynie o różnicach indywidualnych między dziećmi i dopiero w przypadkach głębszego stopnia odchyleń od normy używa się terminu „zaburzenie rozwoju”.
W przypadku mowy zaburzenie może przejawiać się długotrwałym lub zupełnym brakiem rozwoju mowy, poważnym opóźnieniem, postępującym się obniżaniem poziomu rozwoju, całkowitą lub częściowa utratą wcześniej już opanowanych umiejętności. Wskazuje też na siłę i konsekwencje oddziaływania czynników patogennych, sugeruje względnie trwały charakter zaistniałych zmian oraz ich skutków. Termin opóźnienie rozwoju mowy stosowany jest najczęściej w wypadkach, gdy określony etap rozwoju mowy dziecka nie pojawił się w czasie powszechnie uznany za właściwy, tj. wystąpił później niż u rówieśników.
II. Czynniki warunkujące prawidłowy rozwój mowy dziecka
Mowa jest złożoną czynnością psychoruchową i jej opanowanie determinują czynniki:
a) wewnętrzne:
W przyswajanie mowy zaangażowany jest również prawidłowo funkcjonujący narząd wzroku. Widzenie jest podstawowym sposobem poznawania świata. Dziecko tworząc pojęcia, tworzy zarazem wyobrażenia przedmiotów, które widzi w rzeczywistości. Czerpie ono informację na temat języka, obserwując zachowanie, wyraz twarzy tego, kto do niego mówi. Prawidłowy wzrok odgrywa ważna rolę, gdyż pierwsze słowa dziecko nie tylko słyszy, ale i „widzi”, naśladując ułożenie i ruchy narządów artykulacyjnych osób do niego mówiących. Nie jest to jednak czynnik warunkujący prawidłowy rozwój mowy, a tylko wspomagający.
b) zewnętrzne:
Na kształtowanie się i rozwój mowy niebagatelny wpływ ma klimat panujący w rodzinie. Korzystny jest taki, który zapewnia dziecku zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych (bezpieczeństwa, przynależności i miłości, akceptacji), ogranicza sytuacje stresowe i konfliktowe. Istotny jest również częsty kontakt z osobami zapewniającymi wymianę werbalną. Zatem, jeśli najbliższe otoczenie dziecka i środowisko wychowawcze dziecka wystarczająco stymuluje jego rozwój, to udoskonalają się jego kompetencje językowe, komunikacyjne i kulturowe.
Czynniki warunkujące prawidłowy przebieg kształtowania się i rozwoju mowy wyznaczają klasyfikację zaburzeń mowy.
Przy niedosłyszalności przewodzeniowej uszkodzona jest część narządu słuchu, która przewodzi dźwięk, co powoduje pogorszenie słyszalności przede wszystkim dźwięków niższych – gorzej są słyszane i wymawiane głoski: a, o, u, r, p, b, m, n. Przy niedosłuchu typu odbiorczego (czuciowonerwowego) gorzej są słyszane i artykułowane głoski o wysokich częstotliwościach, tj. zwartoszczelinowe i szczelinowe: s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż.
U dzieci, które mają uszkodzenie słuchu w stopniu lekkim (21-40 dB) mowa rozwija się w sposób spontaniczny. Mogą mieć one nieco uboższe słownictwo niż rówieśnicy i duże problemy z poprawną artykulacją głosek dentalizowanych i spółgłosek dźwięcznych. Uszkodzenie słuchu w stopniu umiarkowanym (41-70 dB) powoduje, że u dzieci wolniej rozwija się zarówno rozumienie mowy jak i słownictwo. Często, aby zrozumieć wypowiedź, muszą patrzeć na twarz osoby mówiącej, w związku z tym wiele informacji nie dociera do nich. Mają też problemy z rozróżnianiem słów o podobnym brzmieniu, dokładnym wysłuchiwaniu końcówek gramatycznych, poprawną artykulacją głosek s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż, ś, ź, ć dź oraz z rozróżnianiem spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych. Ubytek słuchu w stopniu znacznym (71-90) jest przyczyną różnorodnych zaburzeń w rozwoju mowy. Praktycznie bez rehabilitacji nie jest możliwe zaistnienie mowy werbalnej. Dziecko z takim ubytkiem słuchu nie odbiera dźwięków z otocznia, nie różnicuje ich i nie reaguje na nie. Charakterystyka rozwoju mowy dzieci z uszkodzonym słuchem w stopniu znacznym dotyczy także dzieci, które mają uszkodzenie słuchu w stopniu głębokim (powyżej 90 dB). Dodatkowo występują u nich jeszcze zaburzenia rytmu, melodii i intonacji głosu.
Rozróżnia się dwie zasadnicze formy alalii: ekspresywna i percepcyjną, aczkolwiek najczęściej występują zaburzenia typu mieszanego z przewagą jednych lub drugich. Alalia percepcyjna powoduje brak reakcji dziecka na kierowane do niego wypowiedzi i pytania. Braki w rozumieniu mowy często są kompensowane dobrą spostrzegawczością i pamięcią miejsc. Zdarza się, że dziecko powtórzy automatycznie posłyszany wyraz, nie rozumiejąc jego sensu. Dla alalii ekspresywnej charakterystyczne jest dobre rozumienie mowy przy obniżonych możliwościach realizacyjnych. Jeśli otoczenie nie podejmie szczególnych środków w komunikacji z nie mówiącym dzieckiem, negatywne skutki niemoty będą wtórnie hamowały rozwój umiejętności odbiorczych u dziecka. Niemożliwej lub zaburzonej czynności nadawania mowy często towarzyszy ogólna niesprawność motoryczna lub niesprawność w wykonywaniu precyzyjnych ruchów.
Termin dyslalia, zejściowe stadium alalii, oznacza wady wymowy, np. seplenienie, reranie, które zostaną omówione w innym rozdziale niniejszej publikacji.
Największy wpływ na zburzenie mowy mają rozszczepy. Wówczas rozwój mowy dziecka odbywa się w nieprawidłowych warunkach anatomicznych jamy ustnej. Upośledza ważne biologiczne funkcje, prowadząc do zaburzeń ssania, połykania, żucia, oddychania. Rozszczep może dotyczyć tylko podniebienia miękkiego, podniebienia miękkiego i twardego lub też może być całkowity i wtedy obejmuje podniebienie miękkie, twarde, dziąsła oraz wargi. Rozszczep całkowity może być jednostronny lub obustronny (tzw. wilcza paszcza). Wiek dziecka, w którym należy operować rozszczepy, jest sprawą dyskusyjną. Różne są stanowiska w tym względzie logopedów, ortodontów i chirurgów. W każdym jednak wypadku postępowanie logopedyczne powinno być wcześniej konsultowane z foniatrą i ortodontą oraz z psychologiem w celu ustalenia indywidualnego programu rehabilitacji mowy.
Pojawienie się jąkania wczesnodziecięcego zakłada działanie wielu czynników jednocześnie: predyspozycje do niepłynności mówienia (dziedziczność, niska sprawność językowa i motoryczna, zaburzona lateralizacja), wyzwalające reakcje psychofizjologiczne (uraz psychiczny, długotrwały stres, lęk, niepokój, wzmożone napięcie), utrwalające niepłynność mówienia (krytykowanie, nagradzanie, rywalizacja, niewłaściwy wzór mówienia, nadmierne wymagania językowe). Zjawisko samoczynnego ustąpienia jąkania, czyli niepłynności patologicznej, jest rzadsze niż się uważa. W ten sposób ma znaczne większe szanse ustąpić rozwojowa niepłynność mówienia (powstająca w okresie intensywnego rozwoju mowy dziecka) niż jąkanie.
W grupie tych zaburzeń mowy znajdują się dzieci z porażeniem mózgowym. Ujawnia się ono przed drugim rokiem życia w formie porażenia mięśni jednej połowy ciała lub obu stron ciała i może obejmować zarówno kończyny górne jak i dolne. Przyczynami wywołującymi MPD mogą być: choroby mózgowe przebyte w okresie prenatalnym, uszkodzenia porodowe, choroby przebyte w pierwszych latach życia (zapalenia mózgu, rdzenia)
U dzieci odróżnia się afazję ekspresywną (motoryczną), percepcyjną (sensoryczną). Afazja percepcyjna przejawia się niemożnością rozróżniania dźwięków mowy. Zaburzona bywa także mowa spontaniczna, cechują ją agramatyzmy i wielomówność. Przy afazji ekspresywnej występuje szczególnie zła wymowa, ale lepsze jest rozumienie mowy innych. Często skojarzona jest z opóźnionym rozwojem ruchowym. Wycofującym stadium afazji jest dysfazja
Takie dziecko powinno poddane być psychoterapii, czasem wspomaganej farmakologicznie. Przydatne są również ćwiczenia relaksacyjne, oddechowe, logarytmiczne. W skrajnych przypadkach mutyzm wybiórczy może przybierać formę całkowitej odmowy mówienia (mutyzm całkowity). Ta postać zaburzenia na ogół pojawia się nagle i jest częścią składową wybitnie nasilonej lękowej reakcji na stres czy przebyty szok. Towarzyszy ona wyraźnym znamionom lęku, zarówno fizycznym jak i psychicznym. Czasem całkowity mutyzm jest wyrazem nie tylko reakcji na stres, ale także nieprawidłowego, zwłaszcza u dzieci starszych, histeroidalnego rozwoju osobowości dziecka – wtedy określamy ten objaw jako wspomnianą wcześniej afonię histeryczną.
1. stopień lekki (I.I 52-67) – pierwsze słowa pojawiają się po 1 r.ż., najczęściej między 2 a 5 rokiem, zdania po ukończeniu 3 lat
2. stopień umiarkowany (I.I 36-51 ) – słowa ok. 5 r.ż., zadania w 10 r.ż.
3. stopień znaczny (I.I 20-35) – proste słowa lub brak mowy
4. stopień głęboki (I.I 0-19) – mowa nie rozwija się, występuje wokaliza
Prawie wszystkie dzieci upośledzone umysłowo mają w młodszym wieku wady wymowy – dyslalię. Z zaburzeń mowy często bywa też rozpoznawana dyzartria. Są one o wiele bardziej skomplikowane niż u dzieci z normą intelektualną. Przyczyną tego bywają anomalie anatomiczne powodujące dysglosję. Dysgramatyzm i ubogi słownik upośledzonych umysłowo świadczy o niskiej językowej sprawności systemowej, czyli o niskiej kompetencji lingwistycznej. Budują oni zadania niepoprawne pod względem gramatycznym lub semantycznym oraz nie zauważają i nie korygują błędów. Są mało wrażliwi na poprawiane. Zaburzenia głosu i słuchu występują stosunkowo często wśród tej grupy dzieci. Bardzo trudno jest zdiagnozować dziecko niedorozwinięte umysłowo z zaburzonym słuchem, gdyż najczęściej nie rozumie ono instrukcji badania. Również niepłynność mówienia jest zjawiskiem często notowanym w populacji upośledzonych umysłowo. W przypadku dzieci z zespołem Downa mamy raczej do czynienia z giełkotem, a wśród dzieci lekko upośledzonych umysłowo, występuje przeważnie jąkanie.
Opracowanie pedagog, logopeda:
mgr Dorota Kostek
Bibliografia
