Rozwój mowy dziecka
Rodzice dzieci w wieku przedszkolnym często zastanawiają się czy ich dziecko mówi poprawnie, czy rozwój mowy przebiega prawidłowo, czy też może jest opóźniony lub zaburzony. Jeśli tak, to czy i w jaki sposób można pomóc dziecku.
Opracowanie niniejsze przeznaczone jest dla rodziców dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, którym zależy na jak najlepszym przygotowaniu dziecka do podjęcia nauki szkolnej i są zainteresowani pracą stymulującą rozwój mowy dziecka. Przeznaczone jest także dla rodziców dzieci, u których stwierdzono zaburzenia mowy.
Praca zawiera podstawowe wiadomości na temat przyczyn i rodzajów zaburzeń mowy oraz prawidłowości w jej rozwoju.
I. Uwagi wstępne – czyli co o sprawności porozumiewania się wiedzieć warto
Porozumiewanie się z otoczeniem to odbieranie i pełne rozumienie komunikatów słownych, a także ich nadawanie, a więc informowanie swoich bliskich, rówieśników i inne osoby o tym, co myślimy, czujemy, widzimy i czego pragniemy. Aby zrozumieć kierowane do nas wypowiedzi, musimy je usłyszeć, zróżnicować, utożsamić i zapamiętać. W procesy te angażujemy zdolności i umiejętności takie jak m.in. wrażliwość na bodźce akustyczne, wyodrębnianie i utożsamianie dźwięków mowy (tzw. słuch mowny), pamięć słowną, a także umiejętność „rozszyfrowywania” związków gramatycznych zawartych w zdaniach. Zawsze korzystamy ze słów i powiązań między słowami, które magazynowane są w naszej pamięci. „Magazyn” ten rozrasta się z wiekiem dziecka. Inne będą możliwości rozumienia i nadawania informacji słownych u dziecka rocznego, inne u 2-latka, 4-latka i dzieci starszych, bo wyższy będzie rozwój ich procesów poznawczych, myślenia, szerszy zakres wcześniejszych doświadczeń werbalnych.
Jeżeli u dziecka umiejętność odbioru i rozumienia poleceń słownych jest rozwinięta z jakichś przyczyn w stopniu niższym niż u jego rówieśników , w takim wypadku słabszy będzie także rozwój umiejętności tworzenia wypowiedzi słownych. U innych dzieci obserwować możemy pełne rozumienie tego, co się do niego mówi i tylko wypowiadanie się – ta sfera działalności dziecka – wymagać będzie pomocy ze strony opiekunów. Dziecko może mieć trudności w tworzeniu wypowiedzi, jeżeli zasób jego słownictwa jest niewystarczający, lub budowanie zdań poprawnych pod względem gramatycznym stanowi barierę trudną do pokonania. Bywa też i tak, że zdania są prawidłowe pod względem gramatycznym (rzadko bywają zniekształcone),ale niektóre dźwięki mowy zastąpione są innymi głoskami lub są deformowane, tzn. w wyniku nieprawidłowego ułożenia narządów mowy powstają inne, obce dla języka polskiego brzmienia dźwięków mowy. Nasze zastrzeżenia może budzić także zbyt szybkie lub zbyt wolne tempo wypowiedzi, lub jej monotonność.
Prawidłowe wymawianie dźwięków mowy (głosek) nie jest możliwe bez umiejętności efektywnego – dla uzyskania odpowiedniego brzmienia wypowiedzi – oddychania, bez wykorzystania w pełni głosu, bez odpowiedniej sprawności ruchomych narządów artykulacyjnych, czyli warg, języka, podniebienia miękkiego i żuchwy. Niezbędnym warunkiem dla uzyskania właściwego brzmienia dźwięków mowy jest także wspomniana wcześniej sprawność w zakresie słuchu mownego (fonematycznego i fonetycznego).
Jeżeli więc dostrzegą Państwo u swojego dziecka jeden z wyżej opisanych objawów zaburzeń w mówieniu, należałoby się skontaktować z logopedą. Być może jest to znak wskazujący potrzebę rozpoczęcia ćwiczeń usprawniających lub korygujących rozwój mowy dziecka.
II. Od pierwszego krzyku do swobodnego porozumiewania się
Rozwój mowy małego dziecka odbywa się etapami, które mają swój charakterystyczny czas pojawiania się, gdy kształtowanie się jej odbywa się w sposób prawidłowy. Zdrowe, normalnie słyszące i prawidłowo rozwijające się dziecko przyswaja sobie mowę w ciągu pierwszych 5-6 lat.
Pierwszym sposobem kontaktowania się dziecka z dorosłymi jest krzyk, za pomocą którego dziecko sygnalizuje: głód, ból, mokro, zimno. Krzyk jest jednocześnie ćwiczeniem aparatu głosowego.
Około 2 – 4 miesiąca życia pojawia się nowa forma komunikacji – głużenie.Jest to nieświadoma zabawa narządami głosowo – artykulacyjnymi, polegająca na wydawaniu specyficznych dźwięków: gli, tli, ebw, bwe. Ta spontaniczna aktywność głosowa towarzyszy stanom dodatniego samopoczucia. Głużą (gruchają) wszystkie dzieci – zarówno słyszące, jak też niedosłyszące i głuche, stąd pomyłki, gdy głużenie to uważa się za mowę i zapewnia lekarza, że dziecko mówiło, a potem przestało.
Około 6-7miesiąca życia dziecko zaczyna gaworzyć – tj. w sposób zamierzony, świadomy powtarzać dźwięki, które wcześniej wydało przypadkowo lub dźwięki zasłyszane z otoczenia (powtarza całe zespoły sylab np. ba ba ba , ta ta ta ta ta , da da da – . które nie mają jednak żadnego określonego znaczenia).
Uwaga! Gaworzą tylko dzieci słyszące! Jeśli do siódmego miesiąca życia niemowlę nie gaworzy – konieczna jest konsultacja lekarska.
Około 7-8 miesiąca dziecko reaguje aktywnie na mowę. Poznaje przedmioty i zaczyna kojarzyć nazwę z przedmiotem. Poprawnie wymawia samogłoski, takie jak: a, e, i, oraz spółgłoski – m, b, n, d, t.
Rozwój mowy w pierwszym roku życia postępuje równolegle z rozwojem fizycznym: fazie głużenia odpowiada umiejętność unoszenia głowy; gaworzeniu – umiejętność siadania; pierwszym wyrazom – pozycja pionowa, stawanie.
Pierwsze słowa wypowiadane ze zrozumieniem pojawiają się już końcem 1 roku życia i są to najczęściej: nazwy osób (mama, tata, baba, dzidzi), żądanie dania czegoś (da, dać), wyrażenie sprzeciwu(ne,nie). Rozumienie mowy wyprzedza jej formę czynną. Roczne dziecko mówi mało(ze zrozumieniem wypowiada od 3do 5 wyrazów), ale bardzo dużo rozumie. Potrafi spełnić proste polecenia. Zna swoje imię, pokazuje części ciała.
W 2 roku życia rozwój mowy postępuje bardzo szybko. Liczba wypowiadanych znaczących słów wzrasta gwałtownie.
Pod koniec 2 roku życia dziecko operuje kilkudziesięcioma poprawnie wyartykułowanymi wyrazami i niezliczoną liczbą zastępczych. Dziecko w tym okresie zna około 300 słów.
Z braku odpowiednich głosek – naśladuje dźwięki wydawane przez interesujące obiekty. Nazywa się to dźwiękonaśladownictwem, albo onomatopejami.
Dwulatek zaczyna budować pierwsze proste zdania, składające się z podmiotu (nazwy osoby lub przedmiotu) i orzeczenia (nazwa czynności ,którą wykonuje). Jest to pierwsze czynnościowe zastosowanie reguł gramatycznych. Stąd czas między 2 i 3 rokiem życia w procesie kształtowania się mowy dziecka nazywa się okresem zdania.
Ponieważ dziecko posługuje się coraz bogatszym zestawem głosek – jego wypowiedzi są zbliżone do potocznej mowy dorosłych.
Około 30 miesiąca życia dziecko powinno już prawidłowo używać zaimka „ja”, natomiast ok. 36 miesiąca, czyli na swoje trzecie urodziny,- wypowiadać zdania dłuższe, złożone z 4 – 5 słów.
Dziecko w tym wieku mówi chętnie i dużo. W zasobie wypowiadanych przez trzylatka dźwięków powinny znaleźć się: samogłoski – a, o, e, y, i, ą ,ę, oraz spółgłoski – p, b, m, f, w, t, d, n, ń, l, ś, ż, ć, dź, k, g, ch, j, ł. Głoski: s, z, c, dz, wymawiane są w formie zmiękczonej, a „r” artykułowane jest w postaci „l” lub jeszcze „j”. Brak jest wyraźnych końcówek w wyrazach. Zaledwie 2,9% dzieci mówi w tym okresie poprawnie pod względem dźwiękowym.
Dziecko 4 – letnie zadaje bardzo dużo pytań, wykazuje ogromną chęć porozumiewania się, do dzielenia się swoimi spostrzeżeniami. Rozumie i wykonuje nasze polecenia , także i te, które zawierają wyrażenia przyimkowe, z przyimkami: na, pod, do, w, przed, za, obok, itp.
Jego wypowiedzi wybiegają poza aktualnie przeżywaną sytuację: potrafi mówić o przeszłości i o przyszłości. Jego wymowa staje się dokładniejsza. Pojawiają się głoski: s, z, c, dz, i początki wibracji języka, stanowiącej przygotowanie do artykulacji głoski „r”. Już 5% dzieci mówi w tym wieku poprawnie.
Wypowiedzi dziecka 5 – letniego przyjmują formę realizacji wielozdaniowej. Dziecko chętnie opowiada o przebiegu jakiegoś zdarzenia, relacjonuje obejrzany film. Zanikają nieprawidłowości gramatyczne. Doskonali się wymowa: pojawiają się głoski – r, sz, ż, cz, dż. Wszystkie głoski dźwięczne brzmią dźwięcznie.
Dzieci w klasach „0” powinny wymawiać prawidłowo wszystkie głoski i poprawnie budować zdania z punktu widzenia logiki, gramatyki i składni.
U znacznej jednak liczby dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym (ok.30%) występują zaburzenia i opóźnienia rozwoju mowy.
Mowa dziecka 6-7 letniego jest istotnym wskaźnikiem różnicującym dzieci na dojrzałe i niedojrzałe do podjęcia nauki szkolnej.
Opisany powyżej schemat rozwoju mowy można przedstawić w następującym uproszczeniu:
Gaworzenie pojawiać się powinno w 6 miesiącu życia, pojedyncze słowa na pierwsze urodziny dziecka. Proste zdanie powinno być wypowiadane w czasie drugich urodzin, zdanie rozwinięte w czasie trzecich urodzin, a na czwarte urodziny dziecko powinno umieć opowiadać krótką bajkę.
Czas pojawienia się poszczególnych głosek w mowie dziecka określa się następująco :
Odstępstwa od opisanego schematu mogą być liczne i różnorakie. Jednakże opóźnienia w pojawianiu się poszczególnych stadiów rozwoju mowy nie powinny przekraczać 6 miesięcy.
Należy pamiętać , że jeżeli wcześnie zauważymy jakieś nieprawidłowości w mówieniu i rozpoczniemy ich korekcję, to efekty naszej pracy będą łatwiejsze do uzyskania i pojawią się szybciej.
Opracował logopeda:
mgr Beata Wylaź
Biblografia
